Ludwika
Maria Gonzaga z
Bożej łaski królowa Polski, wielka księżna litewska, ruska, pruska, mazowiecka,
żmudzka, inflancka, smoleńska, siewierska, czernihowska, opolska i raciborska, pani na Żywcu, królowa Szwedów,
Gotów i Wandalów, wielka księżna
Finlandii, Karelii, Ingrii, księżna Estonii, Rygi, Mazur, Wolina i Łotwy, tytularna królowa Jerozolimy (roszczenia Brienne), księżna
Nevers, księżniczka Mantui, Montferratu, Rethel i Arches
Ludwika Maria Gonzaga urodziła się 18 sierpnia 1611 r. w Nevers lub
Paryżu, jako czwarte dziecko i pierwsza córka księcia Mantui, Montferratu,
Rethel, Nevers i Arches Karola I Gonzagi i jego żony Katarzyny de Guise,
księżniczki Mayenne, która była siostrą Henryka de Mayenne, niedoszłego męża
Anny Austriaczki, żony Zygmunta III Wazy. Przyszła polska królowa była
spokrewniona ze wszystkimi największymi europejskimi rodami, nawet z Piastami,
będąc Piastówną w jedenastym pokoleniu (potomkinią Beatrycze Świdnickiej, córki
Bolka I Surowego, żony cesarza Ludwiga IV Wittelsbacha). Jej rodzeństwem byli
Karol II Gonzaga, następca jej ojca, Anna Gonzaga żona Henryka II de Guise, a potem
Edwarda Wittelsbacha hrabiego-palatyna reńskiego. Jej dwie krewne były cesarzowymi
rzymskimi: Eleonora Gonzaga (c. Wincentego I Gonzagi; Ludwika Maria i Eleonora
były prawnuczkami Fryderyka II Gonzagi), żona Ferdynanda II Habsburga, ojca
królowej Polski Cecylii Renaty oraz cesarza Ferdynanda III, którego z kolei żoną została Eleonora
Gonzaga (córka Karola II, brata Ludwiki Marii), matka królowej polskiej Eleonory Marii Józefy Austriaczki żony króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego. Ludwika Maria była także daleką kuzynką świętego Alojzego Gonzagi (wówczas tylko
beatyfikowanego) oraz potomkinią króla Francji Ludwika IX Świętego, w dodatku
jej prababka Małgorzata pochodziła z cesarskiego rodu Paleologów. Babką ze
strony ojca była Henrietta de Cleves, przyjaciółka Małgorzaty de Valois, znanej
jako królowa Margot, która była siostrą króla Polski Henryka III Walezjusza.
Rodzicami chrzestnymi Marii zostali król Francji Ludwik XIII i jego matka Maria
Medycejska. Takie pochodzenie i koligacje pozwalają zrozumieć dumę rodową
Gonzagów, w tym polskiej królowej.
Ludwika Maria spędziła dzieciństwo na zamku w Nevers, gdzie wraz z rodzeństwem odebrała staranne wykształcenie. Szczególną wagę w edukacji dzieci przykładano
do nauk ścisłych, historii i języków. Jednak królowa w przyszłości bezskutecznie
będzie próbowała nauczyć się polskiego.
W 1627 r. powstały plany, by wydać księżniczkę za królewicza Gastona Orleańskiego,
młodszego brata króla Francji Ludwika XIII, na co nie wyraziła zgody
królowa-matka Maria Medycejska, a Marię Ludwikę uwięziono najpierw w twierdzy
Vincennes, a następnie w jednym z klasztorów. Po trzech latach wróciła do
Nevers. W 1634 r. pojawiła się szansa na ślub księżniczki z królem Polski
Władysławem IV, jednak ten, szukając silnych sojuszników w walce o tron
szwedzki, poślubił cesarską córkę Cecylię Renatę Austriaczkę. W 1640 r. poznała
swojego przyszłego szwagra, a potem męża królewicza polsko-szwedzkiego Jana
Kazimierza Wazę, który po kilku latach spędzonych jako francuski więzień bawił
u niej na dworze. Wszechwładny kardynał Armand de Richelieu rozważał nawet możliwość
ślubu tej pary, o której romansie mówiono na salonach. Po wyjeździe Jana
Kazimierza do Polski Maria Ludwika wdała się w romans z młodszym od siebie o dziewięć lat faworytem
króla Ludwika XIII Henrykiem Coiffier de Ruzé markizem de Cinq-Mars, który miał
być jej jedyną prawdziwą miłością. Jednak stojący na czele antykrólewskiego
spisku Henryk został z rozkazu kardynała Richelieu ścięty, a Maria Ludwika
wypadła z łask i przestała bywać na dworze paryskim, aż do czasu śmierci Ludwika
XIII i kardynała. W 1644 r. król polski Władysław IV Waza owdowiał i zaczął we Francji
szukać sojuszników w walce o koronę szwedzką. Sojusz chciał
przypieczętować małżeństwem z francuską księżniczką, a jego wybór padł na dawną
niedoszłą narzeczoną i niedoszłą żonę jego przyrodniego brata Marię Ludwikę
Gonzagę. Plany ślubne poparł pierwszy minister Francji, następca Richelieu,
kardynał Jules de Mazarin.
Ślub per procura króla z
księżną de Nevers odbył się 5 listopada 1645 r., co wiązało się ze zmianą
imienia królowej z Maria (zarezerwowanego w Polsce dla Matki Bożej) na Ludwika
(na cześć panującego we Francji Ludwika XIV). Oboje małżonkowie byli zawiedzeni
swoją urodą, król miał niemal 50 lat, był otyły i nieatrakcyjny, uroda
35-letniej królowej już też przekwitła, choć jej dama dworu Franciszka de Monteville
pisała o niej: Kibić jej była dorodna i
miała dość ciała. Oczy czarne i piękne, włosy tegoż koloru, płeć gładka, piękne
zęby, rysy twarzy ni piękne, ni brzydkie, lecz wziąwszy wszystko razem, była
piękna. Król ujrzawszy ją
miał jednak powiedzieć nie bez sarkazmu: To
jest ta piękność, o której tyle opowiadaliście mi cudów? Jednak obojgu braki w wyglądzie były rekompensowane:
Władysławowi sojuszem z Francją i majątkiem żony, który przewyższał jego własny, natomiast Ludwice tytułem królewskim, który podnosił jeszcze bardziej
jej prestiż. Wraz z Ludwiką Marią do Polski przybyła czteroletnia Maria
Kazimiera de La Grange d’Arquien, przyszła żona króla Jana III Sobieskiego.
W przeciwieństwie do swojej poprzedniczki Cecylii Renaty, Ludwice Marii
udało się zdobyć znaczny wpływ na Władysława, co zawdzięczała wyłącznie
udzielanym mu pożyczkom, których król nigdy nie spłacił. Dwór i panowie nie lubili jednak ambitnej władczyni,
która nazbyt często mieszała się do polityki. Zarzucano również królowej, że
przyniosła ze sobą tak bardzo gorszącą modę francuską, którą poczęły naśladować
polskie damy. Tak w liście do brata Łukasza pisał wojewoda poznański Krzysztof
Opaliński o swojej żonie Teresie Czarnkowskiej (dziadkowie polskiej królowej
Katarzyny Opalińskiej, żony króla Stanisława I Leszczyńskiego), która jako jedna z pierwszych zaczęła naśladować strój
królowej: Wystroiła mi ją tyż całe po
francusku, krom tego, że cycków nie pokazuje, choć to alamodissmum (najmodniejsze).
20 maja 1648 r. Ludwika Maria Gonzaga została wdową, a w rok później poślubiła
przyrodniego brata swojego zmarłego męża króla Jana II Kazimierza, w którego
wyborze czynnie pomagała, przeciwko jego bratu Karolowi Ferdynandowi. Senat
wyraził zgodę na to małżeństwo. Królowa była znacznie ambitniejsza,
inteligentniejsza i energiczniejsza od swojego drugiego męża. To dzięki niej
doszło do zawarcia w 1656 r. ślubów
lwowskich, do porozumienia z cesarzem Ferdynandem III, mężem jej bratanicy,
który obiecał udzielić pomocy w walce ze Szwecją, to ona dowodziła obroną
Warszawy przed Szwedami. Wreszcie to ona skłaniała męża do przeprowadzenia
elekcji vivente rege i koronacji na
króla Henryka Juliusza Burbona księcia de Condé, męża swojej siostrzenicy Anny
Henrietty Wittelsbach, by zacieśnić związki z Francją, a tym samym rozluźnić swoistą
zależność od Habsburgów. Nie przyniosło jej to popularności, a Stanisław
Herakliusz Lubomirski określił ją za to jako macochę królestwa i sługę
Francji.
Ludwika Maria była nowoczesną królową, prowadziła własny salon literacki,
gdzie bywał m.in. poeta Jan Andrzej Morsztyn (pradziad króla Polski Stanisława
II Augusta Poniatowskiego). Jej dwór, w przeciwieństwie do niemieckich dworów
jej poprzedniczek, był francusko-włoski. Królowa była także bardzo pobożna,
finansowała misje, utrzymywała sieroty i sprowadziła do Polski trzy zakony: księży misjonarzy, siostry miłosierdzia oraz wizytki.
Ludwika Maria Gonzaga zmarła 10 maja 1667 r. o godzinie 10:30 w
Warszawie, pogrążając Jana Kazimierza w apatii i niechęci do dalszego rządzenia
Rzecząpospolitą.