Ludwika Maria Gonzaga

Ludwika Maria Gonzaga z Bożej łaski królowa Polski, wielka księżna litewska, ruska, pruska, mazowiecka, żmudzka, inflancka, smoleńska, siewierska, czernihowska, opolska i raciborska, pani na Żywcu, królowa Szwedów, Gotów i Wandalów, wielka księżna Finlandii, Karelii, Ingrii, księżna Estonii, Rygi, Mazur, Wolina i Łotwy, tytularna królowa Jerozolimy (roszczenia Brienne), księżna Nevers, księżniczka Mantui, Montferratu, Rethel i Arches

Ludwika Maria Gonzaga urodziła się 18 sierpnia 1611 r. w Nevers lub Paryżu, jako czwarte dziecko i pierwsza córka księcia Mantui, Montferratu, Rethel, Nevers i Arches Karola I Gonzagi i jego żony Katarzyny de Guise, księżniczki Mayenne, która była siostrą Henryka de Mayenne, niedoszłego męża Anny Austriaczki, żony Zygmunta III Wazy. Przyszła polska królowa była spokrewniona ze wszystkimi największymi europejskimi rodami, nawet z Piastami, będąc Piastówną w jedenastym pokoleniu (potomkinią Beatrycze Świdnickiej, córki Bolka I Surowego, żony cesarza Ludwiga IV Wittelsbacha). Jej rodzeństwem byli Karol II Gonzaga, następca jej ojca, Anna Gonzaga żona Henryka II de Guise, a potem Edwarda Wittelsbacha hrabiego-palatyna reńskiego. Jej dwie krewne były cesarzowymi rzymskimi: Eleonora Gonzaga (c. Wincentego I Gonzagi; Ludwika Maria i Eleonora były prawnuczkami Fryderyka II Gonzagi), żona Ferdynanda II Habsburga, ojca królowej Polski Cecylii Renaty oraz cesarza Ferdynanda III, którego z kolei żoną została Eleonora Gonzaga (córka Karola II, brata Ludwiki Marii), matka królowej polskiej Eleonory Marii Józefy Austriaczki żony króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego. Ludwika Maria była także daleką kuzynką świętego Alojzego Gonzagi (wówczas tylko beatyfikowanego) oraz potomkinią króla Francji Ludwika IX Świętego, w dodatku jej prababka Małgorzata pochodziła z cesarskiego rodu Paleologów. Babką ze strony ojca była Henrietta de Cleves, przyjaciółka Małgorzaty de Valois, znanej jako królowa Margot, która była siostrą króla Polski Henryka III Walezjusza. Rodzicami chrzestnymi Marii zostali król Francji Ludwik XIII i jego matka Maria Medycejska. Takie pochodzenie i koligacje pozwalają zrozumieć dumę rodową Gonzagów, w tym polskiej królowej.

Ludwika Maria spędziła dzieciństwo na zamku w Nevers, gdzie wraz z rodzeństwem odebrała staranne wykształcenie. Szczególną wagę w edukacji dzieci przykładano do nauk ścisłych, historii i języków. Jednak królowa w przyszłości bezskutecznie będzie próbowała nauczyć się polskiego.

W 1627 r. powstały plany, by wydać księżniczkę za królewicza Gastona Orleańskiego, młodszego brata króla Francji Ludwika XIII, na co nie wyraziła zgody królowa-matka Maria Medycejska, a Marię Ludwikę uwięziono najpierw w twierdzy Vincennes, a następnie w jednym z klasztorów. Po trzech latach wróciła do Nevers. W 1634 r. pojawiła się szansa na ślub księżniczki z królem Polski Władysławem IV, jednak ten, szukając silnych sojuszników w walce o tron szwedzki, poślubił cesarską córkę Cecylię Renatę Austriaczkę. W 1640 r. poznała swojego przyszłego szwagra, a potem męża królewicza polsko-szwedzkiego Jana Kazimierza Wazę, który po kilku latach spędzonych jako francuski więzień bawił u niej na dworze. Wszechwładny kardynał Armand de Richelieu rozważał nawet możliwość ślubu tej pary, o której romansie mówiono na salonach. Po wyjeździe Jana Kazimierza do Polski Maria Ludwika wdała się w romans z młodszym od siebie o dziewięć lat faworytem króla Ludwika XIII Henrykiem Coiffier de Ruzé markizem de Cinq-Mars, który miał być jej jedyną prawdziwą miłością. Jednak stojący na czele antykrólewskiego spisku Henryk został z rozkazu kardynała Richelieu ścięty, a Maria Ludwika wypadła z łask i przestała bywać na dworze paryskim, aż do czasu śmierci Ludwika XIII i kardynała. W 1644 r. król polski Władysław IV Waza owdowiał i zaczął we Francji szukać sojuszników w walce o koronę szwedzką. Sojusz chciał przypieczętować małżeństwem z francuską księżniczką, a jego wybór padł na dawną niedoszłą narzeczoną i niedoszłą żonę jego przyrodniego brata Marię Ludwikę Gonzagę. Plany ślubne poparł pierwszy minister Francji, następca Richelieu, kardynał Jules de Mazarin.

Ślub per procura króla z księżną de Nevers odbył się 5 listopada 1645 r., co wiązało się ze zmianą imienia królowej z Maria (zarezerwowanego w Polsce dla Matki Bożej) na Ludwika (na cześć panującego we Francji Ludwika XIV). Oboje małżonkowie byli zawiedzeni swoją urodą, król miał niemal 50 lat, był otyły i nieatrakcyjny, uroda 35-letniej królowej już też przekwitła, choć jej dama dworu Franciszka de Monteville pisała o niej: Kibić jej była dorodna i miała dość ciała. Oczy czarne i piękne, włosy tegoż koloru, płeć gładka, piękne zęby, rysy twarzy ni piękne, ni brzydkie, lecz wziąwszy wszystko razem, była piękna. Król ujrzawszy ją miał jednak powiedzieć nie bez sarkazmu: To jest ta piękność, o której tyle opowiadaliście mi cudów? Jednak obojgu braki w wyglądzie były rekompensowane: Władysławowi sojuszem z Francją i majątkiem żony, który przewyższał jego własny, natomiast Ludwice tytułem królewskim, który podnosił jeszcze bardziej jej prestiż. Wraz z Ludwiką Marią do Polski przybyła czteroletnia Maria Kazimiera de La Grange d’Arquien, przyszła żona króla Jana III Sobieskiego.

W przeciwieństwie do swojej poprzedniczki Cecylii Renaty, Ludwice Marii udało się zdobyć znaczny wpływ na Władysława, co zawdzięczała wyłącznie udzielanym mu pożyczkom, których król nigdy nie spłacił. Dwór i panowie nie lubili jednak ambitnej władczyni, która nazbyt często mieszała się do polityki. Zarzucano również królowej, że przyniosła ze sobą tak bardzo gorszącą modę francuską, którą poczęły naśladować polskie damy. Tak w liście do brata Łukasza pisał wojewoda poznański Krzysztof Opaliński o swojej żonie Teresie Czarnkowskiej (dziadkowie polskiej królowej Katarzyny Opalińskiej, żony króla Stanisława I Leszczyńskiego), która jako jedna z pierwszych zaczęła naśladować strój królowej: Wystroiła mi ją tyż całe po francusku, krom tego, że cycków nie pokazuje, choć to alamodissmum (najmodniejsze).

20 maja 1648 r. Ludwika Maria Gonzaga została wdową, a w rok później poślubiła przyrodniego brata swojego zmarłego męża króla Jana II Kazimierza, w którego wyborze czynnie pomagała, przeciwko jego bratu Karolowi Ferdynandowi. Senat wyraził zgodę na to małżeństwo. Królowa była znacznie ambitniejsza, inteligentniejsza i energiczniejsza od swojego drugiego męża. To dzięki niej doszło do zawarcia w 1656 r. ślubów lwowskich, do porozumienia z cesarzem Ferdynandem III, mężem jej bratanicy, który obiecał udzielić pomocy w walce ze Szwecją, to ona dowodziła obroną Warszawy przed Szwedami. Wreszcie to ona skłaniała męża do przeprowadzenia elekcji vivente rege i koronacji na króla Henryka Juliusza Burbona księcia de Condé, męża swojej siostrzenicy Anny Henrietty Wittelsbach, by zacieśnić związki z Francją, a tym samym rozluźnić swoistą zależność od Habsburgów. Nie przyniosło jej to popularności, a Stanisław Herakliusz Lubomirski określił ją za to jako macochę królestwa i sługę Francji.

Ludwika Maria była nowoczesną królową, prowadziła własny salon literacki, gdzie bywał m.in. poeta Jan Andrzej Morsztyn (pradziad króla Polski Stanisława II Augusta Poniatowskiego). Jej dwór, w przeciwieństwie do niemieckich dworów jej poprzedniczek, był francusko-włoski. Królowa była także bardzo pobożna, finansowała misje, utrzymywała sieroty i sprowadziła do Polski trzy zakony: księży misjonarzy, siostry miłosierdzia oraz wizytki.

Ludwika Maria Gonzaga zmarła 10 maja 1667 r. o godzinie 10:30 w Warszawie, pogrążając Jana Kazimierza w apatii i niechęci do dalszego rządzenia Rzecząpospolitą.